Panie i Panowie,
z przyjemnością staję przed Państwem w dniu podsumowującym dwuletni projekt „Translimes – szkoła w regionie przygranicznym”, chcąc podzielić się kilkoma spostrzeżeniami, które nasuwają mi się na myśl właśnie w końcowej fazie projektu.
Celem „Translimes” było stworzenie transnarodowego profilu edukacyjnego szkół działających w polsko-niemieckim regionie przygranicznym. Profil ten składa się z różnych przedsięwzięć edukacyjnych uwzględniających polsko-niemiecki region przygraniczny jako międzykulturowy krajobraz edukacyjny i odpowiadających na potrzeby i zainteresowania zamieszkujących go uczniów. Autorami profilu są nauczyciele, którzy podczas cyklu pięciu spotkań szkoleniowych w Zamku Trebnitz zapoznawali się z wybranymi elementami kształcenia międzykulturowego, badając jednocześnie potencjał dydaktyczny polsko-niemieckiego regionu przygranicznego i włączając związane z nim zagadnienia do szkolnego programu nauczania wspólnie z pozostałą częścią grona pedagogicznego. Tym samym poszerzali oni swoją wiedzę na temat istniejących możliwości działań transgranicznych w dziedzinie edukacji. We współpracy z dyrekcją organizowali rady pedagogiczne oraz szkolenia dla swoich kolegów i nadzorowali proces wdrażania poszczególnych części szkolnego programu nauczania na poziomie zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych zarówno w przestrzeni szkolnej, jak i pozaszkolnej. Wzięli udział także w lutowej konferencji projektowej „Tworzenie sieci szkół bez granic”, która była okazją do spotkania i rozmowy z przedstawicielami stowarzyszeń i placówek edukacyjnych z innych regionów przygranicznych. W ostatnich miesiącach koordynowali proces dokumentacji powstałych jednostek lekcyjnych i projektów. Odnoszące się do nich materiały dydaktyczne i porady metodyczne zostały zebrane w archiwum Zamku Trebnitz, gdzie można je obejrzeć. Powstały transnarodowy profil edukacyjny każdej z uczestniczących w projekcie szkół był zatem dziełem pracy wielu rąk.
Mówiąc o uczestniczących w projekcie szkołach, mam na myśli następujące cztery szkoły podstawowe:
Kleeblatt-Schule w Seelow,
Schule am Tornowsee w Pritzhagen,
Grundschule Jozef Vervoort w Dolgelin,
Szkołę Podstawową nr 2 im. Przyjaciół Ziemi w Kostrzynie nad Odrą
oraz jedną szkołę ponadgimnazjalną:
Zespół Szkół im. Marii Skłodowskiej-Curie w Kostrzynie nad Odrą (którego częściami składowymi są liceum ogólnokształcące, technikum i zasadnicza szkoła zawodowa).
Każda z tych szkół może poszczycić się solidnym doświadczeniem w sferze edukacji transgranicznej. Doświadczenie to poprzez udział w projekcie „Translimes” stało się jeszcze bardziej widoczne w lokalnym środowisku. Na czym jednak polega edukacja transgraniczna w wersji „Translimes”?
Z pewnością składają się nań wszelkie działania dydaktyczne zmierzające do pokonania istniejących mentalnych granic, co w kontekście polsko-niemieckiego regionu przygranicznego odnosi się także do granicy terytorialnej na Odrze, która nie jest postrzegana jako linia oddzielająca od siebie sąsiadujące ze sobą państwa, lecz jako punkt spotkań służący wymianie myśli, doświadczeń, punktów widzenia, obaw i nadziei. Kluczowy jest tutaj moment samego spotkania, który jest bardzo ważny, bo to on określa charakter i dynamikę wzajemnych stosunków polsko-niemieckich. Wpływa on też znacznie na postrzeganie sąsiada, ale i także postrzeganie samego siebie, na postrzeganie zarówno tego, co „obce”, jak i tego, co „własne”, na postrzeganie przestrzeni, w której dochodzi do spotkania, jako tej niezwykle ciekawej międzykulturowej przestrzeni kontaktu transgranicznego. To wszystko rzutuje także na postrzeganie regionu przygranicznego jako terenu obejmującego obie strony granicy, gdzie sama granica jest jego punktem centralnym. Polsko-niemiecki region przygraniczny jako stosunkowo młody region przygraniczny nadal próbuje uporać się ze swoją przeszłością i związanym z nią specyficznym charakterem dziedzictwa kulturowego, w czym decydującą rolę odgrywają ludzie – coraz bardziej zainteresowani sobą nawzajem sąsiedzi. Optymalne ku temu warunki stwarza struktura euroregionów. To właśnie na tym pułapie odbywa się polsko-niemiecka współpraca transgraniczna, z której perspektywy integralność regionu przygranicznego jest istotna.
Edukacja transgraniczna może być rozumiana również jako wyjście poza schematy kształcenia szkolnego. Wzbogacenie oferty edukacyjnej o elementy metod o charakterze otwartym, takich jak np. metody projektów, analizy przypadku czy metody dramy, lub metod kształcenia pozaszkolnego, takich jak np. zajęcia lekcyjne w terenie czy w ramach spotkania młodzieżowego są doskonałym urozmaiceniem codzienności szkolnej. Praca z przedmiotami nauczania, których można doświadczyć: powąchać, posmakować, dotknąć – w klasie lub poza nią – zmienia charakter procesu uczenia się. W tym kontekście region przygraniczny oferuje bogactwo tematów i treści, które mogą zostać omówione w odniesieniu do zawartych w podstawie programowej zaleceń ministerialnych. Regionalne treści mogą zostać włączone do procesu dydaktycznego jako te doświadczane „na miejscu” lub te dostępne poprzez ich medialne reprezentacje (por. Badstübner-Kizik 2012, 25; Lis 2012, 447-448). Do związanych z regionem treści doświadczanych „na miejscu” należą m.in.:
osoby (znani i nieznani mieszkańcy regionu),
konkretne obiekty miejskiej i wiejskiej przestrzeni publicznej (np. budynki: dworzec kolejowy, urząd pocztowy, kościół, zamek itd., pomniki, obeliski, tablice pamiątkowe, cmentarze, parki, pola bitew) istniejące zarówno w rzeczywistości, jak i we wspomnieniach,
związane z regionem wydarzenia,
odnoszące się do regionu skojarzenia i konotacje (np. „granica”, „miasto graniczne”, „region przygraniczny”, „euroregion”, „słabość ekonomiczna”, „przemyt”, „powódź”, „ochrona środowiska”).
Związane z regionem treści dostępne przez ich medialne reprezentacje mają zazwyczaj mobilny bądź czasowy charakter i występują w postaci m.in.:
miejsc pamięci i zbiorów regionalnych poświęconych konkretnym osobom lub wydarzeniom (np. wystawy stałe i czasowe muzeów i szkolnych izb pamięci),
fotografii, pocztówek, znaczków pocztowych, monet, przedmiotów codziennego użytku,
historycznych i współczesnych dokumentów (np. akty urodzenia, akty ślubu, świadectwa szkolne),
związanych z regionem publikacji (np. literatura piękna, teksty naukowe, albumy),
odnoszących się do regionu artykułów prasowych, programów radiowych i telewizyjnych nadawców regionalnych i ponadregionalnych.
Praca z treściami i tematami dotyczącymi regionu przygranicznego, będącym jednocześnie miejscem zamieszkania uczniów, przekłada się na ich motywację do nauki – uczą się chętniej, rozważając w szkole zagadnienia związane ze środowiskiem lokalnym, i zauważają pragmatyczny wymiar nauki, bo zajmują się tym, co bezpośrednio ich dotyczy. Jednocześnie starają się zrozumieć społeczeństwo, którego są częścią, i uczą się uczestniczyć w jego życiu, aby wspólnie kształtować jego przyszłość. A to z kolei jest konkretnym krokiem ku partycypacji w społeczeństwie obywatelskim.
Jest to także ściśle związane z zainteresowaniami uczniów. Przeprowadzone jesienią 2013 roku badanie wśród 341 uczniów gimnazjów i 200 uczniów szkół ponadgimnazjalnych polskiej części Euroregionu Pro Europa Viadrina wskazuje na to, iż 47% uczniów gimnazjów i 55% uczniów szkół ponadgimnazjalnych żywo interesuje się zagadnieniami związanymi z miejscem ich zamieszkania. Baczniej przyglądając się tym zainteresowaniom, można stwierdzić, że choć w różnym stopniu (w zależności od wieku), to jednak prym wiodą zagadnienia związane z historią, kulturą czy rynkiem pracy polsko-niemieckiego regionu przygranicznego (por. Lis 2015). Spośród tych aspektów, niezwykle ważnych w procesie kształtowania tożsamości lokalnej uczniów, trzeci z nich – rynek pracy obszaru pogranicza – jest chyba najbardziej wyraźnym wskaźnikiem tego, iż młodzi mieszkańcy Środkowego Nadodrza rozważają aktywność zawodową w regionie, zauważając szanse płynące m.in. z polsko-niemieckiej współpracy transgranicznej w obszarze gospodarki. Dlatego tak ważne jest otwarcie się szkół na wszelkiego rodzaju kooperacje z lokalnymi firmami i przedsiębiorstwami po obu stronach granicy nakierowane z jednej strony na uatrakcyjnienie, z drugiej zaś na skonkretyzowanie kształcenia zawodowego, przede wszystkim na poziomie szkół ponadgimnazjalnych. Natomiast rozszerzanie programu nauczania o aspekty interesujące uczniów i odpowiadanie tym samym na impulsy płynące z ich strony jest także istotnym wyznacznikiem edukacji transgranicznej w wersji „Translimes”.
Projekt co prawda oficjalnie dobiega końca, ale zapewne będzie kontynuowany w Państwa szkołach. Opracowane jednostki lekcyjne i spotkania uczniów mogą odbywać się cyklicznie, powstałe na ich potrzeby materiały dydaktyczne mogą być uzupełniane o dodatkowe metody, a nawiązane kontakty ze szkołami, ośrodkami edukacyjnymi, firmami i przedsiębiorstwami mogą być pogłębiane i owocować nowymi wspólnymi przedsięwzięciami. Bardzo istotne są także kontakty między Państwem – uczestniczącymi w projekcie nauczycielami, którzy stali się multiplikatorami „Translimes”. Być może dzięki temu spojrzeli Państwo trochę inaczej na swoją pracę, swoich uczniów i swoją szkołę. Spotkania z kolegami zza Odry dały Państwu również wgląd w panujące tam struktury edukacyjne, doprowadzając do wyodrębnienia wspólnych potrzeb i celów, co niewątpliwie jeszcze lepiej pozwoli kształtować polsko-niemiecką współpracę w dziedzinie oświaty. Od dziś projekt „Translimes – szkoła w regionie przygranicznym” wkracza niejako w drugą fazę realizacji. Faza ta będzie bazować na już wypróbowanych i sprawdzonych elementach szeroko rozumianej edukacji transgranicznej, ale będzie też ulegać modyfikacjom pod wpływem impulsów, które jeszcze się pojawią, czego Państwu życzę.
Chciałbym pogratulować wszystkim uczestniczącym w projekcie szkołom polskim i niemieckim wytrwałej i owocnej pracy nad opracowywaniem i wdrażaniem transnarodowego profilu edukacyjnego. Profilu, który zaistniał dzięki współdziałaniu całego grona pedagogicznego i dyrekcji każdej ze szkół. Profilu, który ożył dzięki realizacji stworzonego przez nauczycieli programu nauczania. Profilu, który wreszcie stał się charakterystycznym wyznacznikiem szkół polsko-niemieckiego regionu przygranicznego. Profilu, który za jakiś czas nie okaże się zaledwie miłym wspomnieniem, lecz trwałym czynnikiem kształtującym dobre stosunki polsko-niemieckie.
W imieniu całej grupy koordynatorów projektu „Translimes” dziękuję Państwu za zaangażowanie i współpracę podczas realizacji poszczególnych jego etapów i życzę Państwu wszystkiego najlepszego w ich przyszłej pracy dydaktycznej.
Dziękuję za uwagę!